'Ga Sí' ó Thuaisceart Ros Comáin

Uaireanta, d’fhéadfadh déantán seandálaíochta eolas a roinnt linn maidir le níos mó ná tréimhse amháin atá caite. I rith tochailtí sular tógadh Scéim an N5 - an Bóthar idir Bealach an Doirín agus Scramóg i gCo. Ros Comáin, rinneadh oibreacha tochailte ag breis is 100 láithreán nua. Anseo déanaimid plé ar dhéantán a aimsíodh ag lonnaíocht ón 19ú haois a sholáthraíonn spléachadh ar an gcineál saoil a caitheadh sa tréimhse Mhéisiliteach dhéanach, breis is 6,000 bliain ó shin.

Aimsíodh an déantán, sleanntach breochloiche urla-bhearrtha (uimhir déantáin E5169:12), i mbrablach ó theach lasmuigh, páirtrobáilte, i sráidbhaile Scramóige, sráidbhaile a bhí beo bríomhar roimh an nGorta Mór. Tá an sráidbhaile seo le feiceáil ar an gcéadeagrán de léarscáil sé orlach na Suirbhéireachta Ordanáis (SO) (1838), é ag síneadh feadh bóthair chomh fada le diméin Bhéal na mBuilllí. I ndiaidh an Ghorta Mhóir (1846–52), cosúil le go leor sráidbhailte eile san eastát glanadh an sráidbhaile seo, díbríodh na tionóntaí, agus leagadh na tithe. Bhí an foirgneamh (thart ar 7.4 m x thart ar 4 m ESE–WNW) déanta de bhrablach aolchloiche le moirtéal cré agus bhí fianaise ann go raibh urlár inmheánach déanta de leaca agus púróga garbha. Tá an tuiscint gur cóiríocht ainmhithe atá ann bunaithe ar an méid, leagan amach agus suíomh laistigh den lonnaíocht níos mó .

Rinneadh an sleanntach idir 6,000 agus 7,000 bliain ó shin i rith na tréimhse Méisilití Déanaí, tráth arbh iad bailiú bianna fiáine agus sealgaireacht géim an príomh-mhodh maireachtála. Bhí sé déanta de bhreochloch bhán theimhneach ar ardchaighdeán, saor ó shalachar nó iniaimh. I bhfianaise mhéid an phíosa (F: 53 mm, L: 36 mm, T: 9 mm), tá seans ann gur iompraíodh an bhreochloch (an t-amhábhar nó an déantán) achar fada agus gach seans ó aillte cailce breochloiche ar chósta thuaidh na hÉireann.

Bhí an sleanntach mór nuair a buaileadh é ó thús agus tá sé neamhghnách i gcomparáid le méid go leor píosaí eile a aimsíodh i láithreáin sa réigiún. Is léir gur buaileadh é óna mháthaircharraig trí úsáid a bhaint as casúrchloch (teicníc an ‘chruachasúir’) mar gheall ar an gcnagbholgán agus an téadan rite bleibeach leideora. Is ionann an cnagbholgán agus iomairín nó bolgán beag sa bhreochloch díreach thíos faoin áit ar bhuail an chasúrchloch an mháthaircharraig, agus léirítear san éadan rite bleibeach an áit ar baineadh píosa beag bídeach de bhreochloch den sleanntach mar gheall ar fhórsa an chasúir nuair a bhí sé á dhéanamh. Ullmhaíodh ardán (nó dromchla buailte) na máthaircharraige go cúramach sular buaileadh an sleanntach. Tá cóiriú feadh íochtair gach taoibh.

Is fianaise é nádúr an chnagtha, an t-ullmhúchán a rinneadh roimh é a smiotadh, agus méid an tsleanntaigh féin (ainneoin go bhfuil sé neamhiomlán) gur sleanntach urla-bhearrtha ón tréimhse Mhéisiliteach dhéanach atá ann. Tá píosa suntasach in easnamh ó thaobh amháin. Tá fianaise ag imeall an bhriste go raibh an sleanntach briste in úsáid mar uirlis scríobtha i riocht neamhathraithe. Dá réir sin, gach seans gur tharla an briseadh sa chianaois. Fianaise atá ag teacht leis an tuiscint sin é an paiteanú nó dídhathú ar dhromchla an bhriste, ainneoin nach táscaire iontaofa aoise é, is fianaise atá ann gur tharla an briseadh tamall maith ó shin

Glactar le sleanntach Scramóige mar cheann amháin de dhá dhéantán Méisiliteacha a aimsíodh i rith oibreacha a rinneadh ar an N5. Aimsíodh an dara sleanntach urla-bhearrtha i móin eanaigh ag Gort na Cranncha, agus seans maith go mbíodh sé in úsáid le haghaidh sealgaireachta nó cnuasaithe feadh an imill shaibhir bhogaigh. Tá comhthéacs aimsithe shleanntach Scramóige andifriúil. Is liteach aonair atá ann ó chluichreán an láithreáin, ina raibh déantáin iar-mheánaoiseacha le fáil ann den chuid is mó seachas sin, fianaise ar shaol teaghlaigh. Tá an sleanntach suntasach ar leibhéal amháin de bhrí gur fianaise atá ann go raibh daoine sa cheantar sa Tréimhse Mhéisiliteach Dhéanach, agus is fianaise í caighdeán an tsleanntaigh ar naisc le líonra malartaithe fadachair a shíneann chomh fada le Cósta Aontroma. Is fianaise ar a bheathaisnéis í an bhail úr atá air. Ainneoin gur i mbarrithir a aimsíodh an sleanntach, tá an chuma ar an scéal nach ndearnadh damáiste nó scríobchaitheamh suntasach dó nuair a bhí sé ar dhromhchla nocht nó ag feidhmiú laistigh de chiseal ithreach céachta gníomhach. Tugann sé sin le fios gur objet trouvé (oibiacht diúscartha a aimsíodh trí sheans) é an sleanntach, a baineadh ón áit ar leagadh í ó thús i rith an 18ú nó 19ú haois agus a úsáideadh ina dhiaidh sin mar oibiacht apatrópaech nó mar bhriocht cosantach. Ag féachaint do shuntas na n-uiscebhealaí i rith na Tréimhse Méisilití, seans gur aimsíodh an oibiacht seo i bpurláin Abhainn Scramóige thart ar 200 m ag taobh thiar den láithreán.